Общее·количество·просмотров·страницы

воскресенье, 30 сентября 2012 г.

Удмурт кылъёсты буре ваён? - Поминки по удмуртским словам?


Туала вакытэ паськыт вӧлмемын пӧртэм кылъёсын тунсыкъяськон но соосты дышетон. Но таин ӵош ик секыт ужпум кылдэ на пичи лыдъем калыкъёслэн кылъёсынызы. Маин та герӟаськемын? Герӟаськемын уно лэчыт ужпумъёсын но али монэ тужгес сюлмаськытэ трос удмурт лексикалэн начармемез. Бен начармемез! али дырлы трос выль кылъёс (неологизмъёс) малпамын но нормативной лексикае пыртэмын ни ке но. Татын но трос ченгешонъёстэк кенешыны уг луы. Малы? Малы ке шуоно нырысь ик та кылъёс юромо малпамын (озьыен соос инскуственной луо, мон вересал на «соевой» шуыса. Соин но, дыр, удмурт калык ымнырзэ кисыръяса ик кызьы но озьы нырысь-валысь со кылъёсты «пумитаз», но соостэк кыл уз азинскы); кыкетӥез – пӧртэм интыосын со выль кылъёсты адӟыса возьыт луэ асьмен, оло, со кылъёсты малпасьёсмы понна, оло, удмурт кылмы понна, сокем шуш, ямсыз, янгышъёсын калыклы адӟымон ошемын шуыса. Но та бордын но ужпум ӧвӧл ай. Егит удмурт калыклэсь вераськемзэ кылыса, интернетын (вотэсын) гожъяськемъёссэс учкыса-чакласа шергес адӟисько ни куд-ог удмурт кылъёсты. Ӵемгес син шоры йӧто ӟуч яке англи кылысь «пыртосъёс» яке соосты калькировать карыса берыктэмъёс. Озьыен удмурт кылмы начарме? Тунсыко суред пӧрме кадь – пыдэстэм бекчелы укша. Огпалаз ву кисьто, кисьто но уг тырмыто, лэся, нош со вакытэ ик огпалтӥз кален-кален, чик шӧдытэк, со ву бызе, пегӟе. Удмурт кыллэн но, мынам малпамея, али сыӵе югдурез. Тыршиськом, выль кылъёсты пыртӥськом кадь, нош со вакытэ ик трос кылъёс но кыл формаос вераськонын шергес кутӥсько, мукет кылъёсын воштӥсько (мукет синонимъёсын яке ӟуч, англи кылъёсысь асэстэмъёсын), уг кутӥсько, вужмо яке адями со кыл сярысь чылкак номыр уг тоды. Ас сюлмаськонзэ та пумысен мыным вераз вал ай удмурт кылосбур факультетысь дышетӥсь, мон университетын дышетскыкум: «Ма, али туж пичи визьем егитъёс вуо дышетскыны. Огласянь визьмо кадь, нош удмуртлык но удмурт культура сярысь сокем ӧжыт тодо. Тани мар со сыӵе сюан но тодытэк вуо ни ке, мар сярысь со вера?». Татын дышетисьлэн сюлмаськонэз валамон со герӟаськемын нырысь ик удмурт культураез, фольлорез ӧжыт тодэмен но татын валтӥсь проблемаез луэ удмурт лексической фондлэн начармемез. Али вакытлы калыклэсь вераськонзэ кылзыса но лыдӟыса гинэ но шӧдыны луэ удмурт кылын но солэн вераськетъёсаз (диалектъёсаз) кылъёслэн туж активно архаизме выжон процессы мынэ шуыса. Маин меда та герӟаськемын? Татын но уно кылъёс вераны луоно. Кызьы утёно кылмес? Нырысь ик асьмелы уногес вераськоно, гожъяськоно удмурт кылын но кылзиськоно удмурт кылэз. Татын ик ватсаны кулэ на, куспамы вераськыкумы ӵемгес тыршоно аслад вераськетысьтыд кылъёстэ пыртыны но кенешись эшедлэн кылъёсыныз ӵошатоно, оло, азьпалан соин сэрен кылыд но узырмоз. Кышкано ӧвӧл тон удмурт литературной кылэз дышетэмын ӧвӧл яке умой уд тодӥськы шуыса, соин сэрен вераськыны возьдаськиськыны но кулэ ӧвӧл. Тынад вераськет (диалектной) кылыд со сыӵе ик УДМУРТ КЫЛ! Тросэз кылъёс кутӥсько пересьёслэн вераськоназы гинэ, егитъёслэсь со кылъёсты туж шер кылод. Но кыллэн но калыклэн алапал нуналыз со егит калык! Сыӵе пассивной лексика кематэк воксё но вуынын быгатоз, вуж книгаосын но экспедиционной записьёсын гинэ на пумиськыны быгатоз. Таӵе югдур ӝоже уськытэ.
Озьы ик, малпасько, тӥляд но уно дэмланъёсты луозы на та ужпум пумысен.
Но али мынам потэ вал сыӵе аспӧртэмлыко условной горд книгае пыртэме улӥын пусъем удмурт кылъёсты, кудъёсыз али лябӟем муртъёс кадь, оло, кулозы, оло, выль улон но кужым шедьтозы (ваньмыз ми кийын!). Та кылъёс пыртэмын, мынам чакламея, соин та список тӥледын ватсаськыны быгатоз  яке тӥ мукет сямен малпаськоды ке куд-ог кыл сярысь, кулэсмоз но (со шумпоттоз гинэ). Малпасько, асьмелы тросэз удмурт кылъёсты буре ваён ортчытыны кулэ уз луы.

 

1.     Майбыр
2.     Кадырланы
3.     Берекет
4.     Пирдан
5.     Тэльмырыны
6.     Бӧляк
7.     Выжы-кумы
8.     Касаны
9.     Шурдыны
10.  Ярашон/ ярашыны
11.  Кушласькыны
12. Кайгырыны
13.  Кельыштырыны
14.   Байкыны
15.   Мызон
16.  Тунгон
17.  Ана
18.   Эзель
19.   Сэндра
20.   Кабыл
21.  Быртык
22.  Сультырман
23.  Сульдэр
24. Чокмор
25.  Бургы
26.     Мурес азь
27.  Торшор
28.  Пазьылэс
29.  Вугы
30.  Тэльбуго
31.  Виртурын
32.   Улэпкын
33.  Эркын
34. Пеперъяны
35.  Гурпул
36.  Луо (речной песок)
37.   Изнэс
38.  Кӧ
39. Ныпъет
40. Сюреланы
41. Катыны
42. Биньгозы
43. Гужланы
44. Варгас
45. Майыг
46. Шальтыраны
47. Гын
48. Куды
49.  Капчи безмен
50.  Ӟенгай
 
51.Куды мульы
52. Пужей
53. Вукуар
54. Пачанушы
55. Вамен тул
56.  Балян
57. Узьым
58. Шормуӵ
59. Маймыл
60. Корос
61. Шуэрскыны
62.  Валес
63. Лапча
64. Шурали
65. Курбон
66. Сэбед
67. Черланы
68. Убир
69. Нызьыли
70. Колӟо
71. Кур
72. Сюсьтыл
73. Ныркыны
74. Тӧлпуз
75.Тӧлсяська
76. Сылмыны
77. Быдэ вуыны
78. Бызырмем
79. Быргинчи
80.  Чалма
81.  Жоланы
82. Вольтчыны
83.  Ӝикыт
84. Ӝажы
85.  Калтӥськыны
86. Карас
87. Чешкояськыны
88.  Нюр
89. Окты-калты
90. Пелькышет
91. Пери
92. Мыж
93.  Пештырскыны
94. Пис
95.  Алыны
96. Сукыр (адями сярысь)
97.  Паньтэм
98.  Туклячи
99.  Кудо
100.  Кынар ….